1-6 - Dars

OLTINCHI DARS

JABR VA EXTIYOR MASALASI

Allohning adolati bilan bog`liq muhim masalalardan biri – jabr va extiyor masalasidir. Jabriylar e`toqodicha inson o`zidan hech extiyori bo`lmay amal va raftorida aytgan so`zlarida,  a`zolarining harakatida va hamma hamma narsada moshina kabi boshqariladi.  Shuning uchun Allohning adolati haqida savol tug`iladi. “Ashoira” guruhi oldingi darslarda aytganimizdek, aql yaxshilik va yomonlikni ajratishga qodir emas, deb e`tiqod qiladilar, shuning uchun ular “jabr” masalasiga etiqod qiladilar.  Masalani yaxshiroq anglashimiz uchun quyidagi bahslarga e`tiboringizni qaratamiz:

1.  “Jabr”ga e`tiqodning kelib chiqishi

Har bir inson o`zining vujudida niyyatida erkin ekanligini his etadi. Masalan biror do`stiga qarz berishi yoki bermaslikni o`ylab biror qarorga keladi. Yoki chanqagan odam oldida turgan idishdagi suvni ichish yoki ichmasligi o`z extiyoridadir. Yoki bo`lmasa falonchi uni hafa qilgan bo`lsa, kechirish yoki kechirmaslik uning extiyoridadir. Boshqa tarafdan esa masalan qo`li qaltiroq odam o`zining extiyorisiz qo`lini qaltiratadi. Xo`sh nima uchun ba`zilar “Jabriya” maktabiga ergashib ketdilar? Albatta buning bir necha dalillari bor bo`lib biz bu darsda muhimlariga ishora qilamiz xolos. Insonga muhit tasir qiladi, tarbiyat tasir qiladi, turli da`vat va targ`ibotlar tasir qiladi, iqtisodiy vaziyati tasir qiladi, nasli tasir qiladi v h k z...

Yuqoridagi tasirlar majmuasi go`yoki insondan extiyorini tortib oladigandek bo`ladi. Xuddi tashqi va ichki omillar odamni u yoki bu ishni qilishga majbur qilayotgandek tuyuladi. Gohida “agar bu omillar  bo`lmaganda edi, men bu ishni qilmagan bo`lar edim”, deb o`ylaymiz. Bu omillarni “muhit jabri”, “iqtisodiy jabr”, “talim-tarbiya jabri”, “irs jabri” deb nomlash mumkin..

2.  “Jabriy”larning asosiy  xatosi

Jabriylar asosiy masaladan g`ofildirlarki, u ham bo`lsa sabab noqisni asl sabab bilan adashtiradilar. Muhit, tarbiya, irs, bularning hammasi odamning u yoki bu yo`lni tanlashida muhim ro`l o`ynaydi, lekin sabab asosiy emas, chunki nima bo`lganda ham va har qanday sharoitda hal qiluvchi bizning extiyorimizdir. Chunki hatto yomon va fasod muhitda pora yemay, yomon yo`lga yurmagan odamlar ko`plab topiladi. Shuning uchun ba`zi yomon oilalarda parvarish topgan solih bandalar bo`lishi mumkin.  Jamiyatdagi fasodlarga chidamay inqilob qilganlar shundaylar toifasidandirlar. Agar muhitni- inson extiyorini tortib oluvchi sabablardan biri deb hisoblasak, unda yer yuzasidagi hech bir davlatda inqilob ro`y bermagan bo`lur edi. Demak yuqorida sanab o`tgan omillar (muhit, tarbiya, irs, iqtisod, siyosat) hech biri taqdirni belgilamaydi, balki malum niqdorda tasir qiladi. Insonning taqdirini uning qaysi yo`lni tanlab amal qilishi belgilaydi  (u bu yo`lni tanlashda majbur qilinmagandir).

3.  Jabriya nazariyasining paydo bo`lishining ijtimoiy-siyosiy sabablari

Tarixda ma`lumki jabr extiyor masalasidan hukmdor toifar o`z manfaatlari yo`lida suistefoda qilishgan edi.

a); Siyosiy omillar

Ko`p zolim siyosatmadorlar xalqni itoatda tutib turish uchun, inqiloblarning oldini olish uchun, o`z hukumatlarini qazo va qadar masalasi bilan oqlashar edi. Ularning iddiolari bo`yicha , Xudoning qilgan taqdiri tufayli  hokimlar hukumatga keladilar va ularga taslim bo`lish- taqdirga tan berish hisoblanadi. Vaholanki islomda qazo va qadar masalasida jabr aslo yo`qdir va biz o`z taqdirimizni o`zimiz tanlagan yo`l va qilgan amallarimiz bilan belgilaymiz. Qazo va qadar bizning qilgan sa`yu-harakatlarimiz orqali tayin qilinadi.